(អត្ថបទស្រាវជ្រាវសង្ខេបដោយលោក ម៉ែន ណាត)

វប្បធម៌ខ្មែរ ជុំវិញ​ការ​ស្លៀក​ពាក់ ដែល​មាន​លក្ខណៈ​សំបូរ​បែប គឺ​ចាប់​តាំង​ពី​សម័យ​មហានគរ មក​សម័យ​ក្រោយៗ​​មក​​ទៀត រហូតម​កដល់​សម័យ​​សព្វថ្ងៃ។ ការ​សៀកពាក់ និង​សិល្បៈ គឺ​ជា​ផ្នែក​មួយ​នៃ​ប្រពៃណី​វប្បធម៌ បង្ហាញ​ពី​​អត្ត​សញ្ញាណ​​ជាតិ របស់​​ជន​ជាតិ​​នីមួយៗ។

ខណៈនេះ យើង​សូម​លើក​យក​ប្រវត្តិ​សាស្ត្រ​​សង្ខប​ខ្លីៗ ភ្ជាប់​ជាមួយ​ប្រពៃណី​វប្បធម៌​ក្នុង ៣ សម័យ​កាល៖
– សម័យ​នគរភ្នំ ឬ​ហ្វូណន ពី​សតវត្សទី១ ដល់​សតវត្ស​ទី៦ (ឆ្នាំ ៥៥០)
– សម័យចេនឡា ពី​ពាក់​កណ្តាល​សតវត្សទី៦ ដល់​សតវត្ស​ទី៩ (ឆ្នាំ ៨០២)
– សម័យអង្គរ ពី​សតវត្សទី៩ ដល់​សតវត្ស​ទី១៥ (ពីឆ្នាំ ៨០២ ដល់ឆ្នាំ ១៤៣១)

សម័យនគរភ្នំ ឬហ្វូណន

សម័យនគរភ្នំ (ពី​​សតវត្ស (ស.វ) ទី១ ដល់​ទី៦ (ឆ្នាំ ៥៥០)) ជា​សម័យ​រុងរឿង​​ដំបូង​បំផុត​​​របស់​ខ្មែរ ដែល​មាន​ទី​តាំង​​រាជធានី នៅ​ស្រុក​អង្គរបុរី ខេត្ត​តាកែវ សព្វថ្ងៃ។ កាល​នោះ ទឹកដី​​ខ្មែរ លាត​សន្ធឹង​មួយ​ភាគធំ ដល់អាស៊ី​អាគ្នេយ៍​ដីគោក។ ចំណែក​ទីតាំង​នៅតាម​​ដងទន្លេ បាន​លាតសន្ធឹង​​ដល់​​ភាគ​កណ្តាល នៃ​ប្រទេស​លីនយី (នគរ​ចម្បា) ដែល​​សព្វថ្ងៃ បាន​ក្លាយ​ជា​ប្រទេស​វៀតណាម។ ពោលល​គឺចាប់​ពី​ទឹក​​ដី​កូសាំងស៊ីន (កម្ពុជា​ក្រោម) និង​​វៀតណាម​ទាំងមូល ដល់​ផ្នែក​ខាងត្បូង ​និង​កណ្តាល​​នៃ​ប្រទេស លាវ ព្រមទាំង​​​ផ្នែកខាង​កើត​នៃ​​ប្រទេស ថៃ ហើយ​មាន​ពេល​ខ្លះ អំណាច​ខ្មែរ លាត​សន្ធឹង​​រហូត​ដល់ជ្រោយ ​ម៉ាឡាយូ (ម៉ាឡេស៊ី) និង​​ប្រទេស ភូមា ថែម​​ទៀត​ផង។ ទឹកដី​នគរ​ភ្នំ ស្ថិត​​ក្នុង​​​ឈូង​​សមុទ្រដ៏​ធំ និង​មាន​ទន្លេមួយ ហូរចេញ​ពី​ទិស​ពាយ័ព្យ ទៅ​​ចាក់​ក្នុង​សមុទ្រ (ទន្លេ​មេគង្គ)។ នេះ​បើ​តាម​ឯកសារ​ប្រវត្តិសាស្រ្ត ភាគ១ និង​ភាគ២ របស់​លោក ត្រឹង ងា។

មហាក្សត្រ ដំបូងគេ​ដែល​សោយរាជ ក្នុង​សម័យ​នគរភ្នំ គិត​ចាប់​​ពី​សតវត្ស (ស.វ) ទី១ ពី​ឆ្នាំ ៥០ នៃ​​គ្រឹស្ត​សរាជ (គ.ស.) គឺដឹកនាំ​ដោយ​មហាក្សត្រី មាន​ព្រះ​នាម​ថា សោមា លីវយី។ កាល​នោះ​មាន​រឿង​តំណាល​ថា មាន​បុរស​ម្នាក់​​ឈ្មោះ ហ៊ុន​ទៀន ដែល​​គោរព​បូជា​ ព្រហ្មញ្ញ​សាសនា ធ្វើ​​ដំណើរ​មក​ពីទក្សិណ (ពី​ឥណ្ឌា) គឺ​​ចេញ​​ពី​សមុទ្រ​​ខាង​​​ត្បូង សុំចត​ នៅ​លើ​ដែន​​សមុទ្រ នៃ​រាជ​ធានី​នគរភ្នំ ហើយ​បាន​​ប្រយុទ្ធ​​​ឈ្នះទ័ព​ព្រះនាង លីវយី រួច​ក្រោយ​មក​ក៏​រៀបអភិសេក​ជាមួយ​ព្រះនាង និង​ឡើង​​គ្រង​រាជ។

ប្រពៃណីទំនៀម​ទម្លាប់​
– កាន់ព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយាន បន្ទាប់​មក​កាន់​ព្រហ្មញ្ញ​សាសនា
– កូនស្រី មាន​សិទ្ធិ​រើស​គូ​ស្រករ​ដោយ​ខ្លួន​ឯង
– កាន់ទុក្ខញាតិស្លាប់​៖ កោរពុក​មាត់ កោ​ពុកចង្ការ កាន់ទុក្ខ
– ពិធីរំលាយសព មាន​ ៤​បែប​គឺ កប់ ដុត ឬបូជា ចោលក្នុងព្រៃ និង ក្នុងទឹក
– នៅក្រៅទីក្រុង រាស្រ្តតែងប្រមូលគ្នាទៅដោយភូមិធំ មានផ្ទះពី ៥០ ទៅ៦០ខ្នង មានស្រះទឹករួមគ្នាមួយ
– ផ្ទះធ្វើពីឈើ ប្រក់ស្លឹកចាក សង់លើចន្ទល់ខ្ពស់ផុតដី
– មនុស្សមានសំបុរស្រអែម សក់រួញអង្គាសដី ចោះ​ត្រចៀក​ពាក់​ក្រវិល ទាំង​ប្រុស ទាំង​ស្រី
– ស្លៀក​សម្ពត់​អង្កាញ់ ញ៉ុក​ទៅ​ខាង​មុខ ហើយ​ទុក​ដង​ខ្លួន​ទទេ។ អ្នកក្រ ប្រើសម្ពត់អំបោះ ឯ​នាម៉ឺន អ្នកមាន ប្រើ​សម្ពត់​ចរបាប់។ (ចរបាប់ គេត្បាញ​រំលេច​ដោយ​សរសៃ​សូត្រ​ ចាក់​ពណ៌​មាស និង​ពណ៌​ទឹក​ប្រាក់។ ក្រណាត់​នេះ មាន​តម្លៃ​ណាស់ គេ​ប្រើ​សម្រាប់​ព្រះរាជវង្ស​តាម​បែប​ប្រពៃណី។ សព្វថ្ងៃ គេ​ប្រើ​ប្រាស់​ក្នុង​ពិធី​រៀប​អាពាហ៌​ពិពាហ៌)
– ចោរកម្ម៖ អ្នកនគរភ្នំ ពុំចេះលួចគ្នាទេ។ នៅ​ពេល​ទំនេរ គេ​ប្រជល់​ជ្រូក ព្រជល់មាន់ ជាដើម។
– កសិកម្ម៖ រីកចម្រើនលូតលាស់ ព្រោះនយោបាយទឹក លូត​លាស់​យ៉ាង​ក្រៃលែង
– សិប្បកម្ម៖ ជឿនលឿនខ្លាំង – សូន្យរូប ត្បាញសូត្រ ចរបាប់ ឆ្លាក់​គ្រឿង​​មាស​ប្រាក់ ស្លកែវ​។
– ពាណិជ្ជកម្ម​៖ ហ្វូណន ឬ​នគរភ្នំ ជា​រដ្ឋ​ដែល​មាន​សកម្មភាព​សេដ្ឋកិច្ច​ខ្លាំងក្លា។ កំពង់សំពៅ អូរកែវ​​(កម្ពុជា​ក្រោម) ជា​កំពង់​ផែ​អន្តរជាតិ​ មាន​ពាណិជ្ជករ​គ្រប់ជាតិ​សាសន៍ រកស៊ី​យ៉ាង​កុះករ។

Nokor Phnom era 1st century

សម័យចេនឡា

ឯកសារប្រវត្តិសាស្ត្រសរសេរថា ចេនឡា ចាប់​ផ្តើម​ពី​ពាក់​កណ្តាល​​សតវត្សទី៦ ដល់​ដើម​សតវត្សទី៩ គឺ​ជា​ឈ្មោះ​​អាណា​ចក្រ​មួយ ដែល​កើត​ឡើង ក្រោយ​ពី​អាណាចក្រ​ភ្នំ ឬ​​សម័យ​​នគរភ្នំ បាន​ដួល​រលំ។ នៅ​សតវត្ស​​ទី៧ ក្រោយ​​​ការ​ចូល​ទីវង្គត​​របស់​​ព្រះបាទ ​ជ័យវរ្ម័នទី១ រាជាណាចក្រ​​កម្ពុជា នគរ​ចេនឡា ត្រូវ​​បាន​​បំបែក​​ជា​​នគរ​​ជា ២ ដែល​​ហៅ​ថា «ចេនឡា​ទឹក» និង ​នគរ​សម្ភុបុរៈ ​ហៅ​ថា «ចេនឡាគោក»។ ចេនឡា​ទឹក ​មាន​ទឹក​ដី​​នៅ​​ត្រង់​​ម្តុំ​​ទឹកដី​​កម្ពុជា​​ក្រោម ​សព្វថ្ងៃ ចំណែក​​ឯ​​ចេនឡា​គោក មាន​​ទឹកដី​​នៅ​​ត្រង់​ម្តុំ​​ប្រទេស​​កម្ពុជា​សព្វថ្ងៃ ហើយ​​​លាត​សន្ធឹង ​ដល់​​ជួរភ្នំ​​ដងរែក។

ប្រពៃណីទំនៀម​ទម្លាប់
– គោរពព្រះពុទ្ធសាសនា​ និងព្រហ្មញ្ញសាសនា (ហរិហរៈ)
– ប្រុស ដណ្ដឹងស្រី (ខុស​ពី​សម័យ​នគរភ្នំ)
– កាន់ទុក្ខញាតិស្លាប់​៖ កោរពុក​មាត់ កោ​ពុកចង្កា អត់បាយ​ប្រាំពីរ​ថ្ងៃ ស្រែក​យំខ្លាំងៗ
– រំលាយសពមាន ៤ យ៉ាងគឺ កប់ក្រោមថ្ម, បូជា​ដោយ​ភ្លើង, ឲ្យ​សត្វ​ស៊ី, ដាក់​​កោដ្ឋ​​​បោះ​​ចូល​​ទន្លេ
– ទម្លាប់ចាស់ៗ​ ពីសម័យ​​នគរភ្នំ ឬ​ អាណាចក្រ​ភ្នំ រក្សា​ទុក​នៅ​ដដែល។
– វិស័យកសិកម្ម សិប្បកម្ម ពាណិជ្ជកម្ម មិន​ខុស​គ្នា​ពី​សម័យ​នគរ​ភ្នំ​ទេ។

Chenla era map

សម័យមហាអង្គរ

សម័យអង្គរ ជាសម័យរុងរឿងបំផុត ដែល​ហៅ​ម្យ៉ាង​ទៀត​ថា «សម័យ​​មហា​នគរ» មាន​​ទឹកដី​ធំទូលាយ និងមាន​​អំណាច​គ្រប​ដណ្តប់​ដល់ ភូមា, ដល់​តំបន់ណានឆាវ ប្រទេស​ចិន, នគរ​ចម្បា និង​ជ្រោយ​ម៉ាឡាយូ។ សម័យ​អង្គរ រាប់ចាប់​ពីសតវត្សទី៩ ដល់​សតវត្សទី១៥ (ពីឆ្នាំ ៨០២ ដល់ឆ្នាំ ១៤៣១)។ រាជធានី ក្នុង​សម័យ​មហានគរ នៅ​តំបន់​អង្គរ ខេត្ត​សៀមរាប សព្វថ្ងៃ។ វិស័យកសិកម្ម ជាមូលដ្ឋាន​គ្រឹះដ៏រឹងមាំ ក្នុង​ការកសាង​​មហានគរ។

សម័យមហានគរ គោរពបូជា ព្រហ្មញ្ញ​សាសនា។ ចំណែក​ព្រះបាទ ជ័យវរ្ម័នទី៧ ទ្រង់​ប្រោស​ប្រទាន​គោរពព្រហ្មញ្ញ​សាសនា គួបផ្សំ​នឹង​ព្រះពុទ្ធ​សាសនា​ផងដែរ នេះ​បើ​តាម​ឯកសារ​ប្រវត្តិសាស្រ្ត។

របៀបគ្រប់គ្រងប្រទេស

– ធ្វើទៅតាមទស្សនៈព្រាហ្មញ្ញ​សាសនា។
– ព្រះមហាក្សត្រ ជាអាទិទេព ឬ​ជា​អវតា​នៃ​ព្រះ​អាទិទេព ដែល​ជា​អ្នក​បែងភាគ​ ចុះ​មក​​ដឹកនាំ​មនុស្ស​លោក។ ព្រះអង្គ​ជាអ្នកធ្វើច្បាប់ ជា​អ្នក​អនុវត្ត និង​ជា​ចៅក្រម​កាត់​ក្ដី។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ ព្រះមហាក្សត្រ ក៏​ជា​មេទ័ព​ដ៏​ខ្លាំង​ក្លា​ផង​។

ការរៀបចំរដ្ឋបាល

– មានមន្ត្រីច្រើន
– អំណាចគ្រប់គ្រង ត្រូវ​បែង​ចែក​ជា ២​គឺ អំណាច​មជ្ឈិម និង​អំណាច​ភូមិភាគ
– ព្រះរាជា ឬ​ព្រះមហាក្សត្រ ជាម្ចាស់ផែនដី ឆ្លង​តាម​លទ្ធិ​ទេវរាជ អំណាចព្រះរាជា មាន​ប្រភព​ចេញ​ពី​ព្រះ​អាទិទេព។ ព្រះអង្គ ជា​អ្នក​ធ្វើ​ច្បាប់ និង​អនុវត្តច្បាប់ អាចជ្រើសតាំង​និង​ដក​ហូត​មន្ត្រី​ធំៗ​តាម​ព្រះទ័យ។ ទ្រង់​ជា​មេ​បញ្ជាការ​ទ័ព​ផ្ទាល់ ជា​អ្នក​ដឹកនាំ​នយោបាយ និង ជា​មេ​សាសនា​។

ផែនទីមហានគរ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទ ជ័យវរ្ម័នទី៧
ផែនទីមហានគរ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទ ជ័យវរ្ម័នទី៧