(អត្ថបទស្រាវជ្រាវសង្ខេបដោយលោក ម៉ែន ណាត)
វប្បធម៌ខ្មែរ ជុំវិញការស្លៀកពាក់ ដែលមានលក្ខណៈសំបូរបែប គឺចាប់តាំងពីសម័យមហានគរ មកសម័យក្រោយៗមកទៀត រហូតមកដល់សម័យសព្វថ្ងៃ។ ការសៀកពាក់ និងសិល្បៈ គឺជាផ្នែកមួយនៃប្រពៃណីវប្បធម៌ បង្ហាញពីអត្តសញ្ញាណជាតិ របស់ជនជាតិនីមួយៗ។
ខណៈនេះ យើងសូមលើកយកប្រវត្តិសាស្ត្រសង្ខបខ្លីៗ ភ្ជាប់ជាមួយប្រពៃណីវប្បធម៌ក្នុង ៣ សម័យកាល៖
– សម័យនគរភ្នំ ឬហ្វូណន ពីសតវត្សទី១ ដល់សតវត្សទី៦ (ឆ្នាំ ៥៥០)
– សម័យចេនឡា ពីពាក់កណ្តាលសតវត្សទី៦ ដល់សតវត្សទី៩ (ឆ្នាំ ៨០២)
– សម័យអង្គរ ពីសតវត្សទី៩ ដល់សតវត្សទី១៥ (ពីឆ្នាំ ៨០២ ដល់ឆ្នាំ ១៤៣១)
សម័យនគរភ្នំ ឬហ្វូណន
សម័យនគរភ្នំ (ពីសតវត្ស (ស.វ) ទី១ ដល់ទី៦ (ឆ្នាំ ៥៥០)) ជាសម័យរុងរឿងដំបូងបំផុតរបស់ខ្មែរ ដែលមានទីតាំងរាជធានី នៅស្រុកអង្គរបុរី ខេត្តតាកែវ សព្វថ្ងៃ។ កាលនោះ ទឹកដីខ្មែរ លាតសន្ធឹងមួយភាគធំ ដល់អាស៊ីអាគ្នេយដីគោក។ ចំណែកទីតាំងនៅតាមដងទន្លេ បានលាតសន្ធឹងដល់ភាគកណ្តាល នៃប្រទេស លីនយី (នគរចម្បា) ដែលសព្វថ្ងៃ បានក្លាយជាប្រទេសវៀតណាម។ ពោលលគឺចាប់ពីទឹកដីកូសាំងស៊ីន (កម្ពុជាក្រោម) និងវៀតណាមទាំងមូល ដល់ផ្នែកខាងត្បូង និងកណ្តាលនៃប្រទេស លាវ ព្រមទាំងផ្នែកខាងកើតនៃប្រទេស ថៃ ហើយមានពេលខ្លះ អំណាចខ្មែរ លាតសន្ធឹងរហូតដល់ជ្រោយ ម៉ាឡាយូ (ម៉ាឡេស៊ី) និងប្រទេស ភូមា ថែមទៀតផង។ ទឹកដីនគរភ្នំ ស្ថិតក្នុងឈូងសមុទ្រដ៏ធំ និងមានទន្លេមួយ ហូរចេញពីទិសពាយ័ព្យ ទៅចាក់ក្នុងសមុទ្រ (ទន្លេមេគង្គ)។ នេះបើតាមឯកសារប្រវត្តិសាស្រ្ត ភាគ១ និងភាគ២ របស់លោក ត្រឹង ងា។
មហាក្សត្រ ដំបូងគេដែលសោយរាជ ក្នុងសម័យនគរភ្នំ គិតចាប់ពីសតវត្ស (ស.វ) ទី១ ពីឆ្នាំ ៥០ នៃគ្រឹស្តសរាជ (គ.ស) គឺដឹកនាំដោយមហាក្សត្រី មានព្រះនាមថា សោមា ឬ លីវយី។ ក្រោយមកមានបុរសម្នាក់ឈ្មោះ ហ៊ុនទៀន ដែលគោរពបូជា ព្រហ្មញ្ញសាសនា ធ្វើដំណើរមកពីទក្សិណ (ពីឥណ្ឌា) គឺចេញពីសមុទ្រខាងត្បូង សុំចត នៅលើដែនសមុទ្រ នៃរាជធានី នគរភ្នំ ហើយបានវាយឈ្នះទ័ពព្រះនាង លីវយី រួចក្រោយមកក៏រៀបអភិសេកជាមួយព្រះនាង និងឡើងគ្រងរាជ។
សម័យចេនឡា
ឯកសារប្រវត្តិសាស្ត្រសរសេរថា ចេនឡា ចាប់ផ្តើមពីពាក់កណ្តាលសតវត្សទី៦ ដល់ដើមសតវត្សទី៩ គឺជាឈ្មោះអាណាចក្រមួយ ដែលកើតឡើង ក្រោយពីអាណាចក្រភ្នំ ឬសម័យនគរភ្នំ បានដួលរលំ។ នៅសតវត្សទី៧ ក្រោយការចូលទីវង្គតរបស់ព្រះបាទ ជ័យវរ្ម័នទី១ រាជាណាចក្រកម្ពុជា នគរចេនឡា ត្រូវបានបំបែកជានគរជា ២ ដែលហៅថា «ចេនឡាទឹក» និង នគរសម្ភុបុរៈ ហៅថា «ចេនឡាគោក»។ ចេនឡាទឹក មានទឹកដីនៅត្រង់ម្តុំទឹកដីកម្ពុជាក្រោម សព្វថ្ងៃ ចំណែកឯចេនឡាគោក មានទឹកដីនៅត្រង់ម្តុំប្រទេសកម្ពុជាសព្វថ្ងៃ ហើយលាតសន្ធឹង ដល់ជួរភ្នំដងរែក។
ប្រពៃណីវប្បធម៌៖
– គោរពព្រះពុទ្ធសាសនា និងព្រហ្មញ្ញសាសនា (ហរិហរៈ)
– ប្រុសដណ្ដឹងស្រី
– កាន់ទុក្ខញាតិស្លាប់ កោរពុកមាត់ អត់បាយប្រាំពីរថ្ងៃ ស្រែកយំខ្លាំងៗ
– រំលាយសពមាន ៤ យ៉ាងគឺ កប់ក្រោមថ្ម, បូជាដោយភ្លើង, ឲ្យសត្វស៊ី, ដាក់កោដ្ឋបោះចូលទន្លេ
– ទម្លាប់ចាស់ៗ ពីសម័យអាណាចក្រភ្នំ រក្សាទុកនៅដដែល។
សម័យអង្គរ
សម័យអង្គរ ជាសម័យរុងរឿងបំផុត ដែលហៅម្យ៉ាងទៀតថា «សម័យមហានគរ» មានទឹកដីធំទូលាយ និងមានអំណាចគ្របដណ្តប់ដល់ ភូមា, ដល់តំបន់ណានឆាវ ប្រទេសចិន, នគរចម្បា និងជ្រោយម៉ាឡាយូ។ សម័យអង្គរ រាប់ចាប់ពីសតវត្សទី៩ ដល់សតវត្សទី១៥ (ពីឆ្នាំ ៨០២ ដល់ឆ្នាំ ១៤៣១)។ រាជធានី ក្នុងសម័យមហានគរ នៅតំបន់អង្គរ ខេត្តសៀមរាប សព្វថ្ងៃ។ វិស័យកសិកម្ម ជាមូលដ្ឋានគ្រឹះដ៏រឹងមាំ ក្នុងការកសាងមហានគរ។
សម័យមហានគរ គោរពបូជា ព្រហ្មញ្ញសាសនា។ ចំណែកព្រះបាទ ជ័យវរ្ម័នទី៧ ទ្រង់ប្រោសប្រទានគោរពព្រហ្មញ្ញសាសនា គួបផ្សំនឹងព្រះពុទ្ធសាសនាផងដែរ នេះបើតាមឯកសារប្រវត្តិសាស្រ្ត។
